سید محمد عابدامامزاده سیدمحمد عابد فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) است که به علت عبادت بسیار به محمد عابد معروف بود. درباره اینکه به شهادت رسیده یا وفات یافته بین منابع اختلاف است و همچنین مدفن و زیارتگاههای متعددی در شهر کربلا و شهر دور از توابع استان صلاح‌الدین عراق و شهر شیراز و شهر اراک ایران به وی منسوب است. ۱ - معرفی اجمالیطبق منابع تاریخی، کتب انساب و رجال، محمد عابد، احمد و حمزة بن موسی (علیه‌السّلام)، از یک مادر، به نام ام‌احمد می‌باشند. [۱]
ر. ک: طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، ص۲۹۴.
[۲]
روضاتى، سيدمحمدعلى، جامع الانساب، ص۷۷.
[۳]
سید حسین حسینی بروجردی، منظومه نخبة المقال، ص۱۴.
از بررسی برخی متون به‌جای مانده، مشخص می‌گردد که سید محمد عابد (علیه‌السّلام)، پنهانی به کتابت قرآن، مشغول بود و از همین روش، بندگان زیادی را آزاد کرد و به سبب عبادت بسیار، به محمد عابد شهرت یافت.شیخ مفید از هاشمیه، کنیز رقیه، دختر امام کاظم (علیه‌السّلام)، درباره وی چنین نقل می‌کند: محمد بن موسی (علیه‌السّلام)، همواره با وضو بود و بسیار نماز می‌خواند، او شب‌ها، مشغول نماز بود و چون از نماز، فارغ می‌شد، لحظاتی استراحت می‌کرد و دوباره برمی‌خاست و مشغول نماز می‌شد و سپس اندک زمانی استراحت می‌کرد، او تا صبح، این کار را تکرار می‌نمود، هیچ‌گاه او را ندیدم، مگر این کلام خداوند را به یاد می‌آوردم: «کانُوا قَلِیلًا مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ؛ آنها کمی از شب را می‌خوابیدند.» ۲ - وفات یا شهادتدرباره چگونگی وفات محمد عابد، در منابع اصیل و متقدم، سخنی به میان نیامده است، اما در برخی منابع متاخر، به شهادت وی در شیراز، در جریان قیام احمد بن موسی (علیه‌السّلام)، اشاره شده است، چنان‌که در برخی از این منابع، آمده است: احمد بن موسی (علیه‌السّلام)، برادر امام رضا (علیه‌السّلام)، چون از حیله مامون آگاه شد، به همراه سه هزار- و به روایتی دوازده هزار- تن از بغداد (مدینه)، قیام کرد. کارگزار مامون در شیراز، به نام قتلغ‌خان، به امر خلیفه با او به مقابله برخاست و پس از کشمکش‌هایی، او و برادرش محمد عابد و یارانشان را به شهادت رسانید. [۸]
تشید، علی‌اكبر، قیام سادات علوی، ص۱۶۹.
[۹]
امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج۱۱، ص۲۸۶.
[۱۰]
مصطفى آل كليدار، سيدمحمدحسن، مدینة الحسین، ص۹۱.
[۱۱]
قريشى، باقر شريف، حیاة الامام موسی بن جعفر، ج۲، ص۳۱۳.
[۱۲]
عاملی، سیدجعفر مرتضی، زندگی سیاسی هشتمین امام حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام)، ص۲۱۴.
برخی منابع نیز از درگذشت وی، به مرگ طبیعی حکایت دارند، چنان که صاحب شب‌های پیشاور می‌نویسد: «جناب سید امیر محمد عابد که در گوشه انزوا اشتغال به عبادت داشت، به اجل طبیعی از دنیا رفت.» [۱۳]
سلطان الواعظین شیرازی، سیدمحمد، شب‌های پیشاور، ص۱۲۲.
۳ - زیارتگاههای منسوبزیارتگاههای متعددی به امامزاده محمد عابد منسوب است. ۳.۱ - شهر دورزیارتگاهی، نزدیک شهر «دور»، واقع در حدود چهل کیلومتری شمال شهر سامرا قرار دارد و به امام محمد دوری، شناخته می‌شود و به محمد بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، معروف به «محمد عابد»، منسوب است، اما در صحت این انتساب، تردید وجود دارد، زیرا زیارتگاههای دیگری نیز به محمد عابد، منسوب است که مشهورترین آنها زیارتگاه وی در شیراز می‌باشد. ۳.۱.۱ - قدمتاین زیارتگاه، از آثار تاریخی برجسته دوره اسلامی در شمال عراق و قدمت آن، از قرن پنجم هجری است. ۳.۱.۲ - بنا و مدفونساختمان آن، به شکل اتاق مربع مرتفعی از خشت و گل و دارای گچ‌بری‌های زیبایی است. گنبد بنا، به شکل مضرّس و در پنج رج و به ارتفاع حدود ۷۵/ ۲ متر می‌باشد. بر ساقه آن، یک لوح سنگی، حاوی کتیبه‌ای به خط کوفی غیرمنقوط، وجود دارد که مدفون در این زیارتگاه را محمد بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) یا در واقع همان محمد عابد، معرفی کرده است. متن این کتیبه، چنین می‌باشد: بسم الله الرحمن الرحیم. هذا المسجد المبارک تربة الامام ابوعبدالله محمد بن موسی بن جعفر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب صلوات الله علیهم اجمعین وهو موضع رحمة الله من زاره واسعده. همچنین کتیبه دیگری نیز در این بنا، وجود دارد که نشان می‌دهد این زیارتگاه، به دستور امیر شرف‌الدوله مسلم بن قریش عُقیلی (مقتول در ۴۷۸ ه. ق) از امرای شیعه ناحیه جزیره، ساخته شده است. محیی‌الدین بن علی بکری در سفرنامه خود (از سال ۱۱۳۹ ه. ق) می‌نویسد: «به روستایی به نام دور رسیدم که در آنجا، مزار سید محمد، از فرزندان امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) قرار دارد» [۱۴]
عامری، ثامر عبدالحسن، المراقد والمزارات فی العراق، ص۳۷۱.
در کتاب «جامع الانوار»، درباره محمد دوری، چنین آمده است: شیخ محمد دوری که نسبش به امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) می‌رسد، از بزرگان مشایخ بود، او دارای اشارات غریب و کرامات عجیبی بود و در روستای دور، از روستاهای بغداد در فاصله چهار فرسخی «سرّ من رای» (سامرا)، وفات یافت و قبر وی در آنجا، آشکار و محل زیارت است. [۱۵]
بندنيجى قادرى، صفاءالدين عيسى، جامع الانوار فی مناقب الاخیار، ص۵۹۶.
۳.۱.۳ - دیدگاه پژوهشگران عراقیبرخی از پژوهشگران عراقی، از جمله یونس السامرائی، احتمال داده‌اند که این زیارتگاه، مدفن یکی از رجال قرن چهارم هجری، به نام ابوالطیب محمد بن فرّخان بن روزبه دوری (زنده در ۳۵۹ ه. ق) است [۱۶]
ر. ک: عانی، احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، ص۴۵، به نقل از تاریخ الدور تالیف یونس السامرائی.
که خطیب بغدادی در تاریخ خود، مختصری از زندگی‌نامه وی را آورده است. (خطیب بغدادی در شرح حال وی آورده است: محمد بن فرّخان بن روزبه، ابوالطیب دوری، از دور سامرا و معروف به فرُّخانی است، او به بغداد آمد و با صوفیان و اهل حدیث نشست و برخاست داشت.)در بغداد، به نقل از پدرش و ابوخلیفه فضل بن حباب و دیگران، احادیث ناشناخته‌ای را روایت می‌کرد و در نقل حدیث، ثقه و مورد اطمینان نبود، او همچنین با تعدادی از صوفیان، مانند جنید، ابن عطاء و حریری، دیدار داشت و از آنان، حکایت‌های صوفیانه‌ای را نقل می‌کرد. پیش از بررسی این ادعا، لازم است اشاره کنیم که «دور» در گذشته، بر جاهای متعددی اطلاق می‌شده و یاقوت حموی، هفت مکان را به این نام، مشخص کرده است، یکی از مکان‌ها، «دور تکریت» بوده که بین سامرا و تکریت، قرار داشته است. مکان دیگر، «دور عربایا» بوده که آن هم، بین سامرا و تکریت قرار داشته و به «سامرا» دور شناخته می‌شده است و ابوالطیب محمد بن فرّخان دوری، منسوب به همین دور، بوده است. (خطیب بغدادی از دور سامرا، به نام «دور عربان»، یاد کرده است.) بنابراین، همان‌گونه که باستان‌شناس عراقی، علاءالدین احمد العانی نیز اشاره کرده است، [۲۱]
عانی، احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، ص۴۵.
با توجه به انتساب ابوالطیب دوری به دور سامرا که در فاصله کمی از سامرا قرار داشته است، نمی‌توان این زیارتگاه را که در واقع، در «دور تکریت» قرار دارد، مدفن شخص یاد شده دانست.بنابراین باید چنین فرض نمود که این قبر در اصل، منسوب به فرزند امام هفتم (علیه‌السّلام) یا مدفن یکی از نوادگان وی، بوده است که امیر شرف‌الدوله مسلم بن قریش، با هدف بزرگداشت و احترام ایشان، این زیارتگاه را آنجا ساخته است. گفتنی است که هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی و عادل عبود، باستان‌شناس عراقی، اشاره کرده‌اند که جنازه مسلم بن قریش را که در شهر حلب، دفن شده بود، مدتی پس از قتل وی، به «دور» منتقل کردند و در این زیارتگاه، به خاک سپردند. [۲۲]
ر. ک: عانی، احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، ص۴۶.
اما به‌طور قطع، نمی‌تواند این ادعا درست باشد، زیرا ابن‌عدیم که هریک از هرتسفلد و عادل عبو، ادعای خود را به سخن وی مستند کرده‌اند، به صراحت بیان کرده است که جنازه مسلم بن قریش را در سال ۶۵۰ ه. ق، از آرامگاه وی در حلب، به آستانه امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) در سامرا، منتقل کردند [۲۳]
ر. ک: طباخ، محمد راغب، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج۱، ص۳۱۵.
بنابراین ادعای دو باستان‌شناس مذکور، نمی‌تواند صحیح باشد.۳.۲ - اراکامامزادهای که در مشهد میقان اراک قرار دارد و به نام محمد بن موسی کاظم (علیه‌السلام) (معروف به سید محمد عابد) خوانده می‌شود، باید گفت: امام موسی کاظم (علیه‌السلام) فرزندی به نام محمد داشته است، و درباره او گفته‌اند: «و کان محمد بن موسی (علیهما‌السلام) صالحا ورعا» «محمد بن موسی درست‌کار و با ورع بود.» در برخی کتاب‌های متأخر مانند الانوار النعمانیه جزایری (م ۱۱۱۲ ق) محل دفن او شیراز [۲۷]
جزایری، نعمت الله بن عبدالله، الانوار النعمانیه، ج۱، ص۲۷۲.
و یا کربلا اعلام شده است. [۲۸]
شریف قرشی، باقر، حیاة الامام موسی بن جعفر (علیه‌السلام)، ج۲، ص۴۳۴ -۴۳۵.
لذا اگر این نقل را بپذیریم، محل دفن او در اراک مورد تردید واقع می‌شود.۴ - نکته‌ای درباره امامزادگانبه هر حال باید به این نکته توجه داشت که بیش‌تر امام‌زادگانی که امروزه مرقدشان زیارتگاه مردم قرار گرفته، و در نزد مردم جایگاه دارند، فرزندان بدون واسطه ائمه اطهار (علیه‌السلام) نیستند، بلکه یا از نوادگان آنها می‌باشند، یا از سادات، و یا از فرماندهان و حکام محلی بودند که بعد از مرگ، برایشان بارگاهی درست کرده و مورد زیارت عموم قرار گرفتند، لذا زیارت این اماکن، به این نیت که انسان‌های صالحی بودند، اشکالی ندارد، اما اگر بخواهیم فرزند بلافصل امام بودن آنها را بیان داریم، باید دلیلی قابل استناد بر آن اقامه کنیم و نمی‌توان در این مورد تنها به آن‌چه میان مردم شایع است، استناد کرد. ۵ - پانویس
۶ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، مقاله «مزار امامزاده محمد عابد بن موسی»، ج۱، ص۵۳۵-۵۳۹. پایگاه اسلام کوئست، برگرفته از مقاله «سید محمد عابد»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۳/۱۷. رده‌های این صفحه : امامزادگان اراک | امامزادگان شیراز | امامزاده‌های مدفون در استان صلاح‌الدین | زیارتگاههای استان صلاح‌الدین | فرزندان امام کاظم | مدفونان در کربلا | مزار امامزاده‌های مدفون در کربلا
|